غزوه ذات الرقاع

این غزوه در سال چهارم یا پنجم هجری به وقوع پیوسته است. هدف از آن خفه کردن جنب و جوش‌هایی بود که از دو تیره "بنی محارب" و "بنی ثعلبه"، از قبیله غطفان بر ضد اسلام در حال انجام گرفتن بود.

وجه تسمیه غزوه ذات‌الرقاع

رقاع جمع رقعه به معنای قطعه و تکه است، و در این که چرا این غزوه به این نام موسوم گردید وجوهی گفته اند.

1. براى این ذات الرقاع نامیده شد که مسلمانان اسب و شتر نداشتند تا سوار شوند. از این رو مجبور بودند این مسیر طولانى را پیاده بروند. لذا پاهاى خود را که از فرط پیاده روى سوده شده بود، کهنه ‌پیچ کردند.
2. از این رو ذات الرقاع نامیدند که مسلمانان در این غزوه پرچم‌هاى پینه ‌دار برافراشتند.
3. از این رو که نماز خوف در این غزوه مقرر شد و چون نماز تکه ‌پاره و وصله‌ دار شد، ذات الرقاع گفتند.
4. این جنگ را به نام درختى نامیدند که آنجا بود و آن را ذات الرقاع مى ‌گفتند.
5. از این رو ذات الرقاع نامیده شد که در آنجا کوهى بود که رقاع نامیده‌ مى ‌شد و به رنگ سیاه، سفید و سرخ بود و در میان سعد و شقره در نزدیکى نخیل قرار داشت.
6. چنان که ابن حبان معتقد است، علت این نام‌گذارى آن بود که اسب‌ها در این غزوه، سیاه و سفید بودند. برخى احتمال داده‌اند که ابن حبان واژه جبل (کوه) را تغییر داده و آن را خیل (اسب) خواند باشد.
7. برخى نیز همه این امور را در نامگذارى ذات الرقاع دخیل دانسته ‌اند.

این جنگ را غزوة الاعاجیب هم نامیده ‌اند. چرا که کارهاى عجیب و غریبى در این غزوه اتّفاق افتاد. از دیگر نام‌هاى این جنگ، «غزوه بنى ثعلبه»، «غزوه محارب» و «غزوه بنى انمار» است.

تاریخ وقوع این غزوه

گروهى آن را در سال چهارم هجرى، پس از غزوه بنى نضیر در ماه ربیع الاول مى ‌دانند و برخى دیگر در ماه جمادى الاوّل. بر حسب قول سوم، دو ماه و بیست روز پس از غزوه بنى نضیر به وقوع پیوسته است. قیروانى مى‌گوید: پیامبر (ص) پنجم جمادى الاوّل از مدینه بیرون رفت و روز چهارشنبه، هشت روز مانده از این ماه بازگشت.

برخى عقیده دارند که آغاز این غزوه در دهم ماه محرم سال پنجم هجرى بوده است. برخى نیز آن را پس از جنگ بدر صغرى مى ‌دانند. نظر شمارى دیگر از جمله بخارى بر این است که ذات الرقاع پس از فتح خیبر در سال هفتم روى داده است.

وقایع مرتبط با این غزوه

مردى که براى فروش کالایش به مدینه آمده بود گفت: از نجد مى ‌آید و دیده است که کسانى در حال فراهم کردن نیرو براى جنگ با شما هستند. این افراد از قبایل بنى محارب و بنى ثعلب (هر دو از غَطَفان) بودند. رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم همراه چهارصد و به قولى هفتصد یا هشتصد نفر عازم ناحیه مورد نظر شد تا به وادى شقره رسید. یک روز آنجا توقّف کرد و گروه‌هایى از مسلمانان را براى کسب خبر اعزام فرمود. همه آن‌ها شبانگاه بازگشتند و گفتند به کسى برخورد نکرده‌اند، امّا آثار پاهایى دیده‌اند که تازه بوده است. پیامبر (ص) همراه اصحاب حرکت کرد تا به سرزمین و جایگاه اصلى دشمن رسید، ولى دیدند که در آنجا هم هیچ کس نیست. اعراب که سپاه پیامبر (ص) را دیدند، پشت به مسلمانان کردند و از برخورد با آنان ترسیدند. آنان به قلّه کوه‌ها گریخته و در آنجا سنگر گرفتند. شمارى نیز در داخل دره‌ها موضع گرفتند و احدى جز زنان باقى نماندند. پیغمبر (ص) آهنگ مدینه کرد و جعال بن سراقه را از پیش فرستاد تا خبر سلامتى آنان را به مردم برساند.

تشریع صلوة خوف

اختلاف هست در این که نماز خوف در کدام جنگ خوانده شد. طبرسى در اعلام الورى و بعضى دیگر آن را در جنگ بنى لحیان گفته اند، ولى دیگران در غزوه ذات الرقاع مى دانند.

ابن اثیر نقل مى کند: رسول خدا صلى الله علیه و آله بعد از جریان بنى نضیر، ماه ربیع الاول و ربیع الثانی را در مدینه ماند و بعد به جنگ ذات الرقاع رفت و در آن صلوة خوف نازل شد.

در کافى از امام صادق علیه السلام نقل شده: رسول خدا صلى الله علیه و آله در ذات الرقاع با اصحابش صلوة خوف خواندند، اصحاب را دو گروه کردند؛ گروه اول روبروى دشمن ایستادند و گروه دیگر به آن حضرت اقتدا کردند. رکعت اول که خوانده شد، حضرت در حال قیام ایستاد، اقتدا کنندگان، رکعت دیگر را خود خواندند، بعد فى الفور در مقابل دشمن ایستادند، گروه دیگر آمده و اقتدا کردند، حضرت رکعت دوم را با آن ها خواند و سلام داد و آن ها رکعت دوم را خود خواندند.

ماجرای نماز عباد بن بشر

در این جنگ زنی از قبیله دشمن به دست مسلمانان اسیر شد و چون شوهر آن زن از اسارت همسرش مطلع گردید به تعقیب لشکر مسلمانان حرکت کرد تا تلافی کرده و دست بردی به مسلمانان بزند، یا اگر بتواند انتقام گرفته و یکی از آن ها را به اسارت برده یا به قتل برساند. لشکر مسلمانان به دره ای رسیدند و چون شب فرا رسید فرود آمدند. پیغمبر فرمود: کیست که امشب ما را نگهبانی و حراست کند؟ عمار بن یاسر از مهاجرین، و عباد بن بشر یکی از انصار مدینه این کار را به عهده گرفتند و هر دو به دنبال ماموریت به دهانه دره رفتند.

و چون بدانجا رسیدند با یکدیگر قرار گذاردند تا شب را دو قسمت کنند و هر کدام قسمتی بخوابند و آن دیگری نگهبانی کند، نیمه اول سهم عباد بن بشر شد که نگهبانی کند و عمار بن یاسر بخوابد. عمار خوابید و عباد بن بشر به نماز ایستاد، طولی نکشید که همان مرد مشرک - که به تعقیب همسرش آمده بود - سر رسید و از دور که نگاه کرد شخصی را دید که همانند ستونی سر پا ایستاده برای این که مطمئن شود او انسانست یا نه، تیری به طرف او انداخت. تیر آمد و بر بدن عباد خورد ولی نمازش را قطع نکرد و تیر را از بدنش کشید و به نماز ادامه داد. آن مرد تیر دوم را رها کرد آن تیر هم به بدن عباد خورد ولی نمازش را قطع نکرده و آن را از بدن خود کشید و ادامه به نماز داد و چون تیر سوم به بدنش خورد به رکوع و سجده رفت و نمازش را تمام کرده و عمار را از خواب بیدار نمود و بدو گفت: برخیز که من دیگر قدرت این که روی پا بایستم ندارم، عمار از جا برخاست و مرد مشرک که دانست آنها دو نفر هستند فرار کرد.

عمار نگاهش به بدن عباد افتاد و او را غرق خون دید و چون جریان را پرسید به عباد گفت: چرا تیر اول را که خوردی مرا بیدار نکردی؟ عباد گفت: سوره ای از قرآن می خواندم که دلم نیامد آن را قطع کنم. ولی وقتی دیدم تیرها پی در پی می آید به رکوع رفتم و نماز را تمام کردم. و به خدا سوگند اگر ترس این نبود که در انجام دستور رسول خدا صلی الله علیه و آله کوتاهی کرده باشم و دشمن دست بردی بزند به هیچ قیمتی حاضر نبودم نمازم را قطع کنم اگر چه نفسم قطع شود و جان بر سر این کار بگذارم.

پانویس

منابع

• سیرت جاودانه/ ترجمه‌ الصحیح من سیرة النبی الأعظم‌، جعفر مرتضى العاملى/ مترجم محمد سپهرى‌، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامى‌، ۱۳۸۴ش‌.
• رسول جعفریان، سیره رسول خدا، انتشارات دلیل ما.